Psychologiczne koncepcje stresu
Ujęcie stresu według Lazarusa (1990, 1993)
Lazarus wyróżnił ocenę pierwotną i wtórną. Ocena pierwotna sytuacji dotyczy tego czy jest ona trudna (zagrożenie/ krzywda/ strata/wyzwania) a ocena wtórna tego czy osoba jest w stanie sobie z daną sytuacja poradzić. Pozytywna ocena w zakresie własnych możliwości radzenia sobie z sytuacją może sprawić, że zmianie ulegnie ocena pierwotna i jednostka uzna że dana sytuacja nie jest aż tak trudna jak początkowo się wydawało. Lazarus wskazuje także, że doświadczenie stresu jest dynamicznym procesem ulegającym nieustannym zmianom. Przykładowo prezes firmy otrzymawszy wezwanie do sądu może odczuwać silny stres jednak po spotkaniu się z prawnikiem i poznaniu jego pozytywnej oceny dotyczącej możliwości obrony prawnej może poczuć ulgę, a dzień przed procesem sądowym może ponownie odczuwać silny stres. Autor wskazuje także na to, że ocena dotyczy zarówno bezpośrednich jak i odległych skutków danej sytuacji. Teoria Lazarusa jest rozbudowana i uwzględnia wiele aspektów, osoba doświadczjąca stresu analizuje wiele aspektów między innymi swoją sytuację społeczną, ekonomiczną czy emocjonalną.
Teoria zachowania zasobów Hobfolla (COR)
Autor określa, że stres pojawia się w sytuacji: straty zasobów, zagrożenia straty zasobów, braku wzrostu zasobów po ich wcześniejszym zainwestowaniu. Zasoby to cenione przez jednostkę obiekty (rozumiane zarówno jako przedmioty jak i stany psychologiczne). Wymienia on 4 kategorie zasobów:
- Przedmioty materialne – np. nieruchomości, środki transportu
- Warunki np. posiadanie pracy, pozostawanie w związku małżeńskim
- Osobiste np. zadowolenie z życia, poczucie dobrostanu
- Energetyczne – wiedza, pieniądze, znajomości języków obcych
Na bazie tej koncepcji powstało narzędzie do pomiaru gospodarowania zasobami, które można stosować do pomiaru obciążenia czynnikami stresującymi.
Przyczyny stresu (Lazarus, Folkman, 1984)
- Wydarzenia dramatyczne, traumatyczne, katastrofy obejmujące grupy ludzi, przykłady: wojna, katastrofy naturalne, ludobójstwo, ataki terrorystyczne, głód, itp.
- Poważne zagrożenia dla życia, zdrowia, dobrostanu, przykłady: śmierć małżonka, rozwód, kara pozbawienia wolności, bezrobocie
- Codzienne stresory – napięty plan dnia, spóźnienia, trudności w pracy i szkole, kłótnie w rodzinie
Stresory klasyfikuje się też ze względu na wymiar czasowy, w tym wypadku wyróżnia się:
- Wydarzenia jednorazowe
- Wydarzeni okresowe, periodyczne lub cykliczne np. obowiązkowe regularne badania
- Stresory chroniczne np. toksyczna relacja lub problemy w pracy
- Sekwencyjne – ciąg wydarzeń stresowych powiązanych ze sobą przyczynowo-skutkowy np., utrata pracy partnera-> rozwód-> podjęcie aktywności zawodowej-> trudności z zapewnieniem opieki dzieciom
Radzenie sobie ze stresem
Radzenie sobie w literaturze przedmiotu rozumie się jako działania mające na celu poradzenie sobie z problemem. Niektórzy autorzy są zdania, że aktywności które można nazwać radzeniem sobie muszą być celowe i intencjonalne a sam problem uświadomiony (Hann, 1965) inni zaś są zdania, że wszelką aktywność podejmowaną w celu regulacji napięcia można nazwać radzeniem sobie ze stresem, nawet jeżeli jest ona podejmowana, kiedy przyczyna napięcia nie jest uświadomiona przez jednostkę (Lazarus, Folkman).
Najprostsza kategoryzacja sposobów radzenia sobie dzieli ja na działania instrumentalne – związane z podejmowaniem aktywności mającej na celu zmianę sytuacji i na działania regulucjące emocje – mające na celu obniżyć odczuwane napięcie. Oba sposoby wpływają na siebie nawzajem przykładowo zbyt częste sięganie po alkohol może utrudnić radzenie sobie z sytuacją, a uczenie się przed egzaminem obniżyć poziom lęku (Obuchowski 1982, Reykowski, 1974). Najczęściej ludzie stosują obie kategorie działań.
Metody pomiaru
- Kwestionariusz radzenia sobie ze stresem COPE
- WCQ - Ways of Coping Questionnaire (Lazarus i Folkman) w przekładze W. Łosiak 1992
- Inwentarz radzenia sobie w sytuacjach stresowych CISS
- Kwestionariusz radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych
- Skala stylu behawioralnego MBSS
- Skala stylu Zachowania SSZ
Fizjologia stresu
Odczuwanie stresu wiąże się z aktywnością układu współczulnego. Zakończenia nerwowe układu współczulnego uwalniają adrenalinę i noradrenalinę, przyspiesza oddech, akcja serca, wydziela się pot, organizm przygotowuje się do pracy na najwyższych obrotach. Jednocześnie wiąże się to z zahamowaniem drugiej części układu autonomicznego – przywspółczulnego. Oznacza to, że funkcje odpowiedzialne za trawienie, seks, poczucie zmęczenia i senność zostają wyłączone. Wytwarzane są endorfiny, które między innymi tłumią doznania bólowe. Podczas reakcji stresowej uwalniane są także glikokortykosteroidy, podnosi się ilość cukru we krwi, uwalniana jest wazopresyna, która odpowiada za funkcje sercowo-naczyniowe.
Choroby wywoływane przez przewlekły stres:
- Miażdżyca,
- Nadciśnienie
- Zawał, udar
Inne schorzenia pośrednio związane ze stresem:
- Zaburzenia erekcji,
- zaburzenia libido,
- wydłużone cykle menstruacyjne u kobiet i brak miesiączki,
- poronienie,
- przedwczesny poród
Stres a hipokamp
Długotrwały stres wpływa na zmniejszenie objętości hipokampa. Dzieje się to także w przypadku ofiar traumy, które doświadczyły zespołu PTSD oraz osób z epizodem dużej depresji. Prawdopodobnie wiąże się to z podwyższonym poziome glikorotykosteroidów,
Za tą teorią przemawiają badania nad pacjentami, z zespołem Cushinga u których poziom glikokortykosteroidów jest wysoki, wykazano u nich selektywne zmniejszenie objętości hipokampa i korelację między problemami z pamięcią a stężenie glikokortykosteroidów we krwi.
Wykazano także korelację pomiędzy wielkością utraty objętości hipokampa i wielkością traumy u osób z PTSD oraz korelację pomiędzy stężeniem glikokortykosteroidów a rozmiarem zaburzeń neurologicznych u pacjentów po udarze (Kadekaro, Masonori, Gross, 1988; Vermetten, Vithilingam, Soutchwitck, Charney, Bremmer, 2003; Sheline, Gadi, Kraemer, 2003).
Badania na zwierzętach
Choć wyuczona bezradność wydaje się jedynie nie przystosowawczą postawą łatwą do zmiany w skutek np. psychoterapii, badania na szczurach wskazują, że jest to prawdopodobnie związane ze zmianą w zakresie funkcjonowania mózgu.
Szczury, podzielono na 2 grupy eksperymentalne, następnie wszystkie osobniku w obu grupach kopano prądem. W pierwszejy grupie szczur mogły nauczyć się unikać stymulacji prądem. Płytka, w której pojawiało się napięcie elektryczne była uprzednio podświetlana. Szczury w końcu rozpoznawały tą zależność i po zaobserwowaniu, że płytka na której stoją się podświetliła przemieszczały się w bezpieczne miejsce. W drugiej grupie szczurom nie dawano żadnej wskazówki, po prostu kopano je prądem.
Po zakończeniu eksperymentu, szczury postawione były w kolejnej sytuacje eksperymentalnej, po wejściu na dźwignie były nagradzane. Okazało się, że szczury z grupy, której nie otrzegano uprzednio przed bolesną elektrostymulacją nie były w stanie nauczyć się sięgania po nagrodę. Ten eksperyment pokazuje, ze postawienie zwierzęcia w sytuacji, w której nie ma możliwości uniknięcia stresora sprawia, że w przyłości nie jest ono w stanie radzić sobie w innych zadaniach, następuje generalizacja poczucie bezradności, które rozciąga się na pozostałe aspekty funkcjonowania, takie jak rywalizacja z innymi osobnikami o pożuywienie czy unikanie agresji społecznej.
W innych eksperymentach wykazano także, że wyuczona bezradność u zwierząt wiąże się z samookaleczaniem się i bezsennością. Podobne zjawisko można zaobserwować u ofiar przemocy oraz u osób doświadczających epizodu depresji (Stone; 1978; Weiss, Simpson, Ambrose, Webster, Hoffman, 1982; Sapolsky 1994).
Przykładowe tematy prac
Przykładowe tematy prac magisterskich z psychologii dotyczące zagadnienia stresu:
- Wsparcie społeczne jako czynnik moderujący związek pomiędzy poziomem stresu a wypaleniem zawodowym w grupie pielęgniarek (nauczycieli/ pracowników społecznych)
- Wpływ stresu i satysfakcji z pracy na objawy społeczne kobiet po 40 roku życia
- Style radzenia sobie ze stresem a poziom inteligencji emocjonalnej u pedagogów(nauczycieli, pielęgniarek, żołnierzy, nastolatków)
- Zmienne demograficzne, styl radzenia sobie ze stresem a zespół stresu pourazowago u kobiet uciekających przed wojną na Ukrainie5.
- Styl radzenia sobie ze stresem a cechy osobowości u osób przebywających w zakładzie karnym
- Stres w miejscu pracy a poziom satysfakcji z życia u osób na różnym etapie rozwoju zawodowego
- Styl radzenia sobie ze stresem i poczucie koherencji a poziom jakości życia u rodziców dzieci chorych terminalnie
Pomiar stresu
Przykładowa literatura
American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders(5). Washington: DC.
Borecka-Biernat, D. (2006). Rodzinne uwarunkowania zadaniowej i obronnej strategii radzenia sobie młodzieży w trudnych sytuacjach społecznych . Polskie Forum Psychologiczne, 2, (11), 271-286.
Folkman, S. (2011). Stress, health, and coping: An overview. W: Folkman, S. (red.) The Oxford handbook of stress, health, and copin (s. 3-11). Oxford– New York: Oxford University Press.
Garmezy, N. (1985). Stress-resistant children: the search for protective factors. Recent Research in Developmental Psychopathology, Book Supplement. Journal of Child Psychology & Psychiatry. Oxford: Pergamon Press, 4, 213-233.
Hjemdal O, Friborg O, Stiles TC, Rosenvinge JH, Martinussen M. (2006). Resilience predicting psychiatric symptoms: A prospective study of protective factors and their role in adjustment to stressful life events. Clin. Psychol. Psychother, 13 (3), 194–201.
Heszen-Niejodek, I. (2000). Teoria stresu psychologicznego i radzenie sobie (w:) J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 3, 465-492, Gdańsk: GWP.
Heszen-Nijodek, I. (2002). Znaczenie regulacyjnej teorii temperamentu w badaniach nad stresem psychologicznym. Czasopismo Psychologiczne, 8, (1), 39-48.
Kucmin, T., Kucmin, A., Turska, D., Turski, A., Nogalski, A. (2018). Style radzenia sobie ze stresem i dyspozycyjny optymizm jako predyktory nasilenia objawów PTSD w grupie ratowników medycznych. Psychiatra Pol., 52(3), 557-571.
Lis-Turlejska, M. (2000). Psychologiczne konsekwencje traumatycznego stresu – współczesne kierunki badań. Nowiny Psychologiczne, 2, 25-38.
Juczyński, Z., Ogińska-Bulik, N. (2009). Pomiar zaburzeń po stresie traumatycznym-polska wersja Zrewidowanej Skali Wpływu Zdarzeń. Psychiatria, 6(1), 15-25.Ogińska-Bulik, N., Juczyński, Z. (2010). Rozwój potraumatyczny-charakterystyka i pomiar. Psychiatria, 7(4), 129-142.
Pargament, K. I., Smith, B. W., Koenig, H. G., & Perez, L. (1998). Patterns of positive and negative religious coping with major life stressors. Journal for the scientific study of religion, 710-724.
Park, C. L., Cohen, L. H., & Murch, R. L. (1996). Assessment and prediction of stress‐related growth. Journal of personality, 64(1), 71-105.
Popiel, A., Pragłowska, E. (2009). Psychopatologia reakcji na traumatyczne wydarzenia. W:
Strelau, J., Zawadzki, B., Kaczmarek, M. (red.), Konsekwencje psychiczne traumy: uwarunkowania i terapia(s. 34-63). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Przybek-Czuchrowska, I. (2010). Psychologiczne konsekwencje traumy i PTSD. Psychologia w naukach medycznych, 78.
Semmer, N. K. (2006). Personality, Stress, and Coping. In M. E. Vollrath (Ed.), Handbook of personality and health (pp. 73–113). John Wiley & Sons Ltd
Skłodowski, H. (2010). Psychologiczne wyzwania kryzysu. Przedsiębiorczość i Zarządzanie, 11(1), 9-22.
Terelak, J.F. (2001). Psychologia stresu. Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza BRANTA.
Talaga, M., Sikorska, I., Jawor, M. (2018). Odporność psychiczna u osób z zaburzeniami afektywnymi i lękowymi a doświadczenia wczesnej traumy: badania pilotażowe. Psychiatria Polska, 52(3).
Tomich, P. L., & Helgeson, V. S. (2004). Is finding something good in the bad always good? Benefit finding among women with breast cancer. Health Psychology, 23 (1), 16.
Widera-Wysoczańska, A., Kuczyńska, A. (2011). Interpersonalna trauma. Mechanizmy i konsekwencje. Warszawa: Wydawnictwo Difin.
Nadal Potrzebujesz
POMOCY W PISANIU ?
Nazywam się Dorota Wrona. Moją misją jest pomoc studentom. Skorzystaj z ponad 25 lat doświadczenia w pisaniu i redakcji tekstów naukowych
Umów się na darmowe konsultacje