Inwentarz osobowości NEO-FFI - Model Wielkiej Piątki

Opis narzędzia

Autorzy: P. T. Costa, R. R. McCrae (1992)

Autorzy adaptacji polskiej: Bogdan Zawadzki, Jan Strelau, Piotr Szczepaniak, Magdalena Śliwińska (1998)

Służy do oceny pięciu głównych czynników osobowości: neurotyczności, ekstrawersji, otwartości na doświadczenia, ugodowości i sumienności.

Narzędzie składa się z 60 stwierdzeń, do których badany musi ustosunkować się na 5-stopniowej skali. Arkusz dzieli się na 5 skal, składających się z 12 pytań, umożliwiających indywidualny pomiar każdej z 5 cech osobowości.

Rzetelność: 0,68-0,82 alfy Cronbacha.

Trafność: Badanie trafności pomiaru skalami polskiej wersji NEO-FFI związane było z próbą weryfikacji tezy autorów o realności, niezmienniczości i biologiczności podstawowych pięciu cech osobowości.

Model Wielkiej Piątki

Model Wielkiej Piątki, opracowany głównie przez Costę i McCrae w latach 80., jest wynikiem szerokich analiz psychometrycznych i leksykalnych. Pięć głównych wymiarów (ekstrawersja, neurotyzm, ugodowość, sumienność i otwartość na doświadczenie) zostało zidentyfikowanych jako powtarzalne i stabilne w różnych badaniach i kulturach. Model ten zyskał na popularności dzięki publikacjom takim jak "Revised NEO Personality Inventory" (1985). Costa i McCrae wykorzystywali analizy leksykalne i psychometryczne, które były rozwinięciem metod stosowanych przez Allporta i Eysencka. Model Wielkiej Piątki jest szerzej akceptowany i wspierany przez badania psychometryczne i leksykalne, które potwierdzają istnienie pięciu stabilnych wymiarów osobowości (Costa i McCrae, 1992).

Badania leksykalne, które doprowadziły do modelu Wielkiej Piątki, opierały się na hipotezie leksykalnej, zakładającej, że kluczowe różnice w zachowaniach ludzi znajdują odzwierciedlenie w języku. Oznacza to, że w każdym języku powstają słowa opisujące istotne cechy osobowości, a analiza tego słownictwa pozwala wyodrębnić podstawowe wymiary osobowości. W latach 30. XX wieku Gordon Allport i Henry Odbert przeszukali słowniki, identyfikując około 18 tysięcy słów opisujących cechy charakteru. Po ich uproszczeniu Raymond Cattell opracował listę 16 cech, a w latach 80. Lewis Goldberg oraz Paul Costa i Robert McCrae, stosując analizę czynnikową, sprowadzili te cechy do pięciu głównych wymiarów osobowości.

Wymiary osobowości

Neurotyczność

Cecha osobowości charakteryzującą się emocjonalną niestabilnością oraz podatnością na negatywne doświadczenia emocjonalne, takie jak lęk, gniew czy smutek. Osoby z wysokim poziomem neurotyczności są bardziej skłonne do intensywnego i długotrwałego reagowania na stres, co często prowadzi do napięcia, zmartwień i poczucia winy. Neurotyczność obejmuje sześć głównych składników: lęk, czyli tendencję do reagowania napięciem, strachem i martwieniem się; agresywną wrogość, oznaczającą skłonność do doświadczania gniewu i irytacji, choć nie zawsze wyrażanych wprost; depresyjność, która przejawia się w odczuwaniu smutku, poczucia winy, bezradności i samotności; impulsywność, polegającą na podejmowaniu działań pod wpływem emocji, bez wcześniejszego namysłu; nadwrażliwość, czyli poczucie braku radzenia sobie w trudnych sytuacjach, zwłaszcza w obliczu stresu.

Ekstrawersja

Ekstrawersja jest cechą osobowości związaną z potrzebą stymulacji społecznej, energią oraz optymizmem w kontaktach z innymi. Osoby o wysokim poziomie ekstrawersji są towarzyskie, aktywne i czerpią przyjemność z interakcji społecznych oraz aktywności, które dostarczają im nowych bodźców. W codziennym życiu często wykazują entuzjazm, energię oraz skłonność do podejmowania inicjatywy. Ekstrawertycy są zazwyczaj pewni siebie i otwarci na nowe doświadczenia, co sprawia, że z łatwością nawiązują relacje interpersonalne oraz radzą sobie w sytuacjach, które wymagają współdziałania z innymi ludźmi. Ekstrawersja obejmuje kilka aspektów, w tym asertywność, towarzyskość i poszukiwanie stymulacji. Asertywność przejawia się w pewności siebie i tendencji do dominacji w relacjach, a osoby ekstrawertyczne chętnie wyrażają swoje zdanie i wpływają na innych. Towarzyskość oznacza potrzebę bliskich relacji społecznych i czerpanie energii z kontaktów międzyludzkich, podczas gdy poszukiwanie stymulacji wiąże się z pragnieniem angażowania się w nowe, ekscytujące doświadczenia. Ekstrawertycy są zazwyczaj bardziej optymistyczni i łatwiej znoszą trudności, ponieważ ich aktywny tryb życia oraz pozytywne podejście do świata sprzyjają lepszemu radzeniu sobie ze stresem.

Otwarość na doświadczenia

cecha związana z chęcią poszukiwania nowych idei, doznań oraz kreatywnego podejścia do życia. Osoby o wysokim poziomie otwartości cechują się ciekawością świata, dużą wyobraźnią i elastycznością myślenia. Są skłonne do eksplorowania nowych doświadczeń, interesują się różnorodnymi dziedzinami, a także mają tendencję do kwestionowania przyjętych norm i zasad. Otwartość przejawia się również w zamiłowaniu do sztuki, filozofii, nauki oraz szeroko pojętej refleksji nad światem. Osoby otwarte na doświadczenie wykazują wysoki poziom oryginalności w myśleniu oraz wrażliwości estetycznej. Są skłonne do wyrażania swoich emocji i poszukiwania nowych form samorealizacji. Ta cecha obejmuje kilka aspektów, takich jak intelektualna ciekawość, otwartość na nowe idee i niekonwencjonalne rozwiązania, a także gotowość do podejmowania ryzyka i przygód. Osoby te często czerpią satysfakcję z poznawania nowych kultur, nauki nowych rzeczy oraz eksperymentowania z różnymi formami twórczości.

Ugodowość

Cecha osobowości, która opisuje tendencję do bycia życzliwym, empatycznym, współpracującym oraz skłonnym do kompromisów w relacjach z innymi ludźmi. Osoby o wysokim poziomie ugodowości charakteryzują się chęcią pomocy innym, troską o ich dobrostan oraz potrzebą utrzymania harmonijnych relacji. Są one zazwyczaj uprzejme, wrażliwe na potrzeby innych oraz bardziej skłonne do unikania konfliktów. W codziennych kontaktach interpersonalnych ugodowość przejawia się w gotowości do współpracy, wyrozumiałości i zaufania wobec innych ludzi. Ludzie o wysokim poziomie ugodowości wykazują większą empatię, co oznacza, że potrafią zrozumieć i podzielać emocje innych, co czyni ich bardziej wspierającymi i współczującymi. Często cechują się również optymizmem co do natury ludzkiej, wierząc, że inni ludzie mają dobre intencje. Ugodowi ludzie są skłonni do pracy zespołowej i cenienia relacji międzyludzkich, co sprawia, że są popularni w grupach i postrzegani jako osoby godne zaufania i lojalne.

Sumienność

Sumienność to cecha osobowości związana z odpowiedzialnością, skrupulatnością, samodyscypliną i zorganizowaniem. Osoby o wysokim poziomie sumienności są zazwyczaj dobrze zorganizowane, konsekwentne w działaniu oraz dbają o dokładność i rzetelność w realizacji swoich zadań. Cechuje je silna motywacja do osiągania celów, wytrwałość oraz umiejętność planowania i zarządzania czasem. Sumienni ludzie są także bardziej skłonni do przestrzegania zasad i regulaminów, a ich działania charakteryzują się dużą odpowiedzialnością i obowiązkowością. W codziennym życiu osoby sumienne przejawiają tendencję do skrupulatnej realizacji powierzonych zadań oraz dążenia do osiągnięcia sukcesu, zarówno w życiu zawodowym, jak i prywatnym. Sumienność obejmuje kilka aspektów, w tym samodyscyplinę, która oznacza umiejętność konsekwentnego działania pomimo trudności, oraz zorganizowanie, które pozwala na efektywne planowanie i zarządzanie obowiązkami. Osoby te są zazwyczaj ambitne i pracowite, a ich działania charakteryzują się systematycznością oraz precyzją.

Przegląd badań

NEO-FFI to jedno z najbardziej poluarnych i przebadanych narzędzi psychometrycznych. opisane ponieżej badania stanowią jedynie małą częśc olbryzmiego zbioru prac wykorzystujących ten kwestionariusz.

Zrowie psychiczne i satysfakcja z życia

Wskazuje się na silny związek między cechami osobowości a stanem zdrowia psychicznego. Cechy takie jak neurotyczność są często związane z niższym poziomem szczęścia i wyższym ryzykiem zaburzeń psychicznych, w tym depresji i lęku (Costa & McCrae, 1980). Z kolei cechy takie jak sumienność i ekstrawersja sprzyjają lepszemu funkcjonowaniu psychicznemu, co sugeruje, że osoby o tych cechach łatwiej radzą sobie ze stresem i wyzwaniami życiowymi (John & Srivastava, 1999).

Ekstrawersja, powiązana z towarzyskością i pozytywnym nastawieniem, koreluje z lepszymi wynikami w zakresie zdrowia psychicznego (Watson & Clark, 1997). Z kolei niska otwartość na doświadczenia może zwiększać ryzyko rozwoju zaburzeń osobowości, co negatywnie wpływa na zdrowie psychiczne (Widiger & Trull, 1997). Sumienność jest również powiązana z wyższym poziomem zdrowia psychicznego i ogólną jakością życia (Roberts, Walton, & Bogg, 2005).

• Neurotyzm a problemy psychiczne: Badania wykazały, że neurotyzm jest najsilniejszym predyktorem stresu, lęku i depresji. Im wyższy poziom neurotyzmu, tym większe ryzyko wystąpienia problemów psychicznych, takich jak depresja i lęk (Alizadeh et al., 2018).
• Osobowość a postrzeganie zdrowia psychicznego: Cechy takie jak ekstrawersja, sumienność i otwartość na doświadczenia korelują pozytywnie z lepszym zdrowiem psychicznym, podczas gdy neurotyzm negatywnie wpływa na samopoczucie psychiczne (Cloninger & Zohar, 2011).
• Rola neurotyzmu w zdrowiu psychicznym: Osoby o wysokim poziomie neurotyzmu są bardziej narażone na problemy zdrowotne i mają gorszą jakość życia psychicznego w porównaniu z osobami o niskim poziomie tej cechy (Husson et al., 2017).
• Związek między cechami osobowości a zdrowiem psychicznym: Ekstrawersja i ugodowość mają pozytywny wpływ na zdrowie psychiczne, podczas gdy neurotyzm prowadzi do wyższego poziomu dystresu psychicznego i obniżonej jakości życia psychicznego (Löckenhoff et al., 2011).

Uwarunkowania genetyczne

Genetyka: Badania bliźniąt i adopcji wykazały, że cechy osobowości mają znaczący komponent dziedziczny, odpowiadający za około 50% wariancji w osobowości. Oznacza to, że geny odgrywają istotną rolę w kształtowaniu indywidualnych różnic w osobowości, choć nie jest to determinacja pełna (McGue & Matteson, 2013).

Układ nerwowy i neuroprzekaźniki: Neurobiologiczne podstawy osobowości są związane z układami neuroprzekaźnikowymi, szczególnie serotoninowym i dopaminergicznym. Badania sugerują, że polimorfizmy genów związane z receptorami i transporterami tych neuroprzekaźników wpływają na cechy temperamentu i osobowości, przy czym model wielogenowy wyjaśnia, że złożone cechy osobowości wynikają z interakcji wielu genów (Reif & Lesch, 2003).

Interakcje genów i środowiska: Badania wskazują, że osobowość rozwija się poprzez dynamiczne interakcje między genami a środowiskiem. Na przykład czynniki środowiskowe mogą modulować ekspresję genów, co wpływa na rozwój cech osobowości (Caprara & Cervone, 2000).

Ewolucja i osobowość: Różnice osobowości mogą mieć swoje korzenie w mechanizmach ewolucyjnych. W tym kontekście teoria doboru naturalnego tłumaczy różnorodność osobowości jako strategię adaptacyjną w zmiennym środowisku. Osobowość jest postrzegana jako norma reakcji genotypu na różne środowiska (Penke, Denissen, & Miller, 2007).

Radzenie sobie ze stresem

Cechy osobowości, takie jak neurotyzm, ekstrawersja i sumienność, odgrywają istotną rolę w wyborze strategii radzenia sobie ze stresem. Neurotyzm jest często powiązany z biernymi i nieefektywnymi metodami, takimi jak unikanie problemów i wyobrażeniowe myślenie życzeniowe, co może zwiększać odczuwanie lęku i nasilać objawy stresu. Z kolei ekstrawersja i sumienność sprzyjają bardziej aktywnym strategiom, w tym poszukiwaniu wsparcia społecznego oraz koncentracji na rozwiązywaniu problemów, co pomaga skuteczniej radzić sobie w trudnych sytuacjach (Watson & Hubbard, 1996).

Osoby o wysokim poziomie neurotyzmu są bardziej podatne na stres, co wpływa na wybór mniej skutecznych strategii radzenia sobie, takich jak obwinianie siebie, które dodatkowo zwiększa poziom lęku (Bolger, 1990). Z kolei osoby o wysokiej ekstrawersji i sumienności wykazują większą zdolność do adaptacji dzięki proaktywnemu podejściu do problemów i poszukiwaniu wsparcia społecznego, co wspomaga radzenie sobie ze stresem (Dementiy et al., 2021). Dodatkowo, elastyczność psychologiczna oraz otwartość na nowe doświadczenia zwiększają zdolność do skutecznego przystosowywania się do zmian życiowych, co prowadzi do bardziej kreatywnego i efektywnego radzenia sobie ze stresem (Brose, 2021).

Tematy prac magisterskich

• Wpływ cech osobowości na strategie radzenia sobie ze stresem w kontekście wyzwań akademickich. Analiza związków między neurotyzmem, ekstrawersją, sumiennością a strategiami radzenia sobie ze stresem wśród studentów.
• Osobowość a efektywność adaptacji do zmian zawodowych. Badanie wpływu różnych typów osobowości (wg modelu pięcioczynnikowego) na adaptację do nowych warunków pracy.
• Związek między otwartością na doświadczenia a elastycznością psychiczną w sytuacjach stresowych. Ocena, jak otwartość na nowe doświadczenia wpływa na skuteczność adaptacji i radzenia sobie ze stresem w sytuacjach życiowych.
• Rola sumienności i ekstrawersji w proaktywnym radzeniu sobie ze stresem zawodowym. Badanie roli tych cech osobowości w podejmowaniu działań mających na celu minimalizację negatywnych skutków stresu w pracy.
• Związek między neurotyzmem a chronicznym stresem wśród pracowników służby zdrowia. Analiza wpływu neurotyzmu na sposób radzenia sobie z długotrwałym stresem u pracowników medycznych.
• Cechy osobowości a odporność psychiczna: Rola optymizmu i sumienności. Badanie, w jaki sposób optymizm i sumienność wpływają na odporność psychiczną w obliczu trudnych sytuacji życiowych.
• Porównanie strategii radzenia sobie ze stresem u osób o wysokiej i niskiej otwartości na doświadczenia. Badanie różnic w sposobach radzenia sobie z trudnymi sytuacjami u osób o różnych poziomach otwartości na nowe doświadczenia.

Bibliografia

• Zawadzki, B., Strelau, J., Szczepaniak, P., & Śliwińska, M. (1998). Inwentarz osobowości NEO-FFI Costy i McCrae. Pracownia Testów Psychologicznych.
• Alizadeh, Z., Feizi, A., Rejali, M., Afshar, H., Keshteli, A., & Adibi, P. The Predictive Value of Personality Traits for Psychological Problems (Stress, Anxiety and Depression): Results from a Large Population Based Study. Journal of Epidemiology and Global Health, 8(3), 124-133.
• Cloninger, C. R., & Zohar, A. Personality and the perception of health and happiness. Journal of Affective Disorders, 128(1-2), 24-32.
• Husson, O., Zebrack, B., Block, R., Embry, L., Aguilar, C., Hayes-Lattin, B., & Cole, S. Personality Traits and Health-Related Quality of Life Among Adolescent and Young Adult Cancer Patients: The Role of Psychological Distress. Journal of Adolescent and Young Adult Oncology, 6(2), 358-362.
• Löckenhoff, C. E., Duberstein, P. R., Friedman, B., & Costa, P. T. Five-factor personality traits and subjective health among caregivers: the role of caregiver strain and self-efficacy. Psychology and Aging, 26(3), 592-604.